Uzun zamandır teknolojik bir güç olarak tartışılan üretken yapay zeka, stratejik bir değer haline geldi ve hükümetleri küresel etki, endüstriyel güvenlik ve ulusal güç konusunda yüksek riskli bir rekabetin içine çekti.
Yeni Bir Silahlanma Yarışı: Veri, Çipler ve Gigawattlar
Yapay zeka alanında küresel üstünlük yarışı artık sadece kod ya da inovasyonla ilgili değil. Ortada jeopolitik bir yarış var; veri egemenliği, silikon kontrolü, enerji erişimi ve ulusal altyapı ile ölçülen bir silahlanma yarışı.
OpenAI CEO’su Sam Altman Mayıs 2025’te Senato’da verdiği ifadede “Sonunda, zekanın maliyeti, yapay zekanın maliyeti, enerji maliyetine dönüşecek” dedi. Ancak bu ifadenin ardındaki daha derin gerçek ise jeopolitiktir: bir ülkenin ne kadar zekaya sahip olabileceği, giderek daha fazla siyasi sistemlere, kaynak kontrollerine ve altyapısına bağlı olacaktır (11).
Staragye ve Egemenlik: Ulusal Projeler Ortaya Çıkıyor
Bu stratejik değişim en görünür şekilde Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkıyor. Ocak 2025’te Başkan Donald Trump, ülke genelinde yapay zeka altyapısını hızla genişletmek için 500 milyar dolarlık bir federal-özel girişim olan Stargate‘i duyurdu. Açıkça Çin’in yükselen teknolojik hırslarına bir yanıt olarak şekillendirilen Stargate, devasa veri merkezi inşası, enerji şebekesinin genişletilmesi ve yarı iletken üretimini içeriyor. Kanadalı robotik firması Waabi’nin CEO’su Raquel Urtasun, küresel elitlerin bu hamleyi nasıl devlet destekli bir güç oyunu olarak okuduğunu yansıtır şekilde “Davos’ta konuşuluyordu” dedi (2).
Birleşik Arap Emirlikleri kısa bir süre sonra bir Stargate tesisinin ilk uluslararası adresi oldu. Araştırmacı Alex de Vries-Gao’ya göre, ortaya çıkan bu veri merkezleri “fosil yakıtlara bağımlılığı arttırabilir”, ancak daha temelde, ABD’nin jeopolitik etkisini teknolojik altyapı yoluyla genişletmektedir (8). OpenAI, Microsoft ve Amazon’un yurtdışında yarı diplomatik ajanlar olarak hareket etmesiyle, YZ altyapısı artık bir yumuşak ve sert güç aracıdır.
Bağımsız Yapay Zeka: Ulusal Modeller, Ulusal Hedefler
“Egemen YZ “nin (ulusal olarak geliştirilmiş, eğitilmiş ve düzenlenmiş modeller) yaygınlaşması, küresel YZ yarışının belirleyici bir özelliği haline gelmiştir. Üst düzey YZ çipleri üzerindeki ihracat kontrolleri, başta DeepSeek R1 gibi alternatif sistemlerin yerel gelişimini hızlandıran Çin olmak üzere düşmanların erişimini sınırladı. De Vries-Gao, bu tür kısıtlamaların hükümetleri zorunlu olarak “YZ’nin hesaplama ve enerji maliyetlerini düşürmeye” zorladığını ve yaptırım uygulanan kısıtlamalar altında çalışmak üzere tasarlanmış modeller yarattığını belirtmiştir (8).
Aynı zamanda, büyük ekonomiler YZ’yi savunma, istihbarat ve sanayi politikalarına dahil etmektedir. Avrupa Birliği’nin YZ Yasası, genellikle düzenleyici bir koruma olarak çerçevelenirken, aynı zamanda YZ gelişimi için küresel standartları şekillendirmeye yönelik kıtasal bir hırsı yansıtmaktadır ve bir tür yumuşak egemenlik biçimi olarak kural koymadan yararlanmaktadır. (8) Bu ortamda, ulusal modeller sadece teknik yapılar değil, siyasi bir kimliği de ifade etmektedir.
Strateji Olarak Altyapı: Yeni Askeri- Endüstriyel Sistem
YZ altyapısı (veri merkezleri, GPU kümeleri, fiber-optik kablolar ve enerji sözleşmeleri) artık ulusal stratejik bir varlık olarak görülüyor. Gazeteci Mark P. Mills, “YZ patlamasının gerçekte ortaya koyduğu şey, dijital dünyanın devasa, fiziksel altyapıya bağlı olduğudur” diye yazıyor. “Sadece bir veri merkezi inşa etmek bile bir gökdelenden daha fazla malzeme gerektiriyor” (11). Bu maddesellik ulusal güvenlik stratejilerini yeniden şekillendiriyor.
Meta’nın Illinois’deki bir nükleer enerji santralinin uzun vadeli işletimini finanse etmek için yaptığı son anlaşma buna bir örnektir. Meta’nın küresel enerji müdürü Urvi Parekh, “Bugün faaliyette olan enerji santrallerinin çalışmaya devam edeceğinden emin olmak istiyorlar” dedi (10). Ancak karbon-nötr bir enerji anlaşması gibi görünen şey aslında siyasi bir destek: ABD veri merkezlerinin gelecekteki enerji krizlerinde bile çalışır durumda kalmasını sağlamak. Microsoft’un kötü şöhretli Three Mile Island sahasını yapay zeka gücü için yeniden canlandırma anlaşması da benzer bir hamledir ve teknoloji genişlemesini eski nükleer altyapı ile birleştirmektedir (10).
Virginia Modeli: İç Politika Yapay Zeka Genişlemesiyle Buluşuyor
Politika ve YZ altyapısının bu yakınlaşması, hiçbir yerde dünyanın veri merkezi başkenti olan Virginia’da olduğundan daha görünür değil. Piedmont Çevre Konseyi’nden Sarah Parmelee, sadece bir kırsal bölgede YZ ile ilgili yedi büyük merkez onaylanırken “Elektrik nereden gelecek?” diye sordu. “Hepsi de ‘Bir sonraki bölgeden elektrik alacağız’ diyor. Ama o bölge sizden elektrik almayı planlıyor” (6).
Bu yerel gerilim, daha büyük jeopolitik tabloyu özetliyor: YZ’nin küresel hedefleri artık imar kurulları, elektrik şebekeleri ve su hakları ile kesişiyor. YZ altyapısı stratejik bölgelerde yoğunlaştıkça, iç politika (devlet finansmanı, izinler, vergi indirimleri) YZ avantajı için uluslararası yarışta anahtar mücadele alanlarına dönüşmektedir.
Açıklık, Gizlilik ve Stratejik İstihbarat
Jeopolitik etkilerine rağmen, yapay zeka gelişimi tasarımı itibariyle şeffaf değildir. Gazeteci Casey Crownhart, önde gelen firmaların enerji ve emisyon verilerine atıfta bulunarak, “Ulaştığımız şirketlerin hiçbiri raporumuz sırasında rakam vermeye istekli değildi” dedi (3). Bu gizlilik denetleyici kurumları, araştırmacıları ve hatta ortakları bile hayal kırıklığına uğratıyor. Jonathan Koomey’in uyardığı gibi, “Çok az ayrıntılı veriyle çalışıyoruz” ve şirketlerin “rakamları şişirmek veya tamamen gizlemek için mali teşvikleri var” (6).
Bu şeffaflık eksikliğinin ulusal güvenlik açısından sonuçları vardır. Tıpkı devletlerin bir zamanlar endüstriyel üretim veya uydu kapasitelerini gizli olarak değerlendirdikleri gibi, bugün de YZ model performansını ve stratejik olarak hassas kabul edilen operasyonel maliyetleri özel bilgiler olarak değerlendirmektedirler.
Küresel Yönetimde Bir Güç Çarpanı Olarak YZ
Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) ihtiyatlı bir iyimser bakış açısına sahiptir. Direktör Fatih Birol, YZ’nin ulaşım, madencilik ve kamu altyapısı gibi devlet kontrolündeki sektörler de dahil olmak üzere “enerji kullanımını ve diğer faaliyetleri daha verimli hale getirmeye yardımcı olabileceğini” savunuyor (9). İyi yönlendirilirse, YZ hükümetlerin kıt kaynaklara olan talebi dengelemesine veya eskiyen şebekeleri modernize etmesine olanak sağlayabilir.
Ancak bu, yukarıdan gelecek bir yönlendirmeye bağlı. IEA, “Tek başına bırakıldığında, YZ’nin hızlı büyümesi enerji sistemleri ve çevre için ciddi bir sorun teşkil edebilir” uyarısında bulunuyor (9). Başka bir deyişle, YZ yalnızca gelişimi ve dağıtımı üzerinde kontrol sahibi olanlara hükümetlere fayda sağlayabilir!
Sonuç: Yeni Bir Stratejik Paradigma
YZ’nin stratejik bir alan olarak ortaya çıkışı sadece teknolojik değil, aynı zamanda politiktir. İster Stargate gibi federal mega projeler, ister çip ambargoları, nükleer ortaklıklar veya bağımsız YZ uygulamaları yoluyla olsun, devletler 21. yüzyılın en güçlü araçları üzerinde kontrol sahibi olmaya çalışıyor.
Sam Altman (11) “ABD’nin yapacağı uzun vadeli stratejik yatırımlar açısından enerjiden daha önemli bir şey düşünemiyorum” diyor. Ancak jeopolitik yarış hızlandıkça, risklerin enerjinin ötesine geçtiği açıktır. Asıl soru, düşünen makineleri kimin kontrol ettiği ve ulusal sınırların onlar için bir anlam ifade edip etmeyeceği.
Kaynakça
(1) Casey Crownhart, “What Will Power AI’s Growth? Companies like Meta Are Interested in Nuclear Power, but Natural Gas Might Be the Reality,” MIT Technology Review, 29 Mayıs 2025, https://www.technologyreview.com/2025/05/29/1117500/ai-energy-growth-nuclear-natural-gas/.
(2) Will Douglas Heaven, “Four Reasons to Be Optimistic About AI’s Energy Usage,” MIT Technology Review, 20 Mayıs 2025, https://www.technologyreview.com/2025/05/20/1116337/ai-energy-use-optimism/.
(3) Casey Crownhart, “Three Takeaways about AI’s Energy Use and Climate Impacts,” MIT Technology Review, 22 Mayıs 2025, https://www.technologyreview.com/2025/05/22/1117277/ai-energy-three-takeaways/.
(4) Casey Crownhart, “Can Nuclear Power Really Fuel the Rise of AI?” MIT Technology Review, 20 Mayıs 2025, https://www.technologyreview.com/2025/05/20/1116339/ai-nuclear-power-energy-reactors/.
(5) Schumpeter (rumuz), “Generative AI Has a Clean-Energy Problem: What Happens When the AI Revolution Meets the Energy Transition,” The Economist, 11 Nisan 2024, https://www.economist.com/business/2024/04/11/generative-ai-has-a-clean-energy-problem.
(6) Sophia Chen, “How Much Energy Will AI Really Consume? The Good, the Bad and the Unknown,” Nature, 5 Mart 2025, https://www.nature.com/articles/d41586-025-00616-z.
(7) Adam Zewe, “Explained: Generative AI’s Environmental Impact,” MIT News, 17 Ocak 2025, https://news.mit.edu/2025/explained-generative-ai-environmental-impact-0117.
(8) Alex de Vries-Gao, “AI Could Account for Nearly Half of Datacentre Power Usage ‘by End of Year’,” The Guardian, 22 Mayıs 2025, https://www.theguardian.com/environment/2025/may/22/ai-data-centre-power-consumption.
(9) Fiona Harvey, “Energy Demands from AI Datacentres to Quadruple by 2030, Says Report,” The Guardian, 10 Nisan 2025, https://www.theguardian.com/technology/2025/apr/10/energy-demands-from-ai-datacentres-to-quadruple-by-2030-says-report.
(10) “Meta Signs Deal with Nuclear Plant to Power AI and Datacenters for 20 Years,” The Guardian (Guardian muhabirleri ve ajanslar), 3 Haziran 2025, https://www.theguardian.com/technology/2025/jun/03/meta-nuclear-power-ai.
(11) Mark P. Mills, “What the AI Revolution Means for the Future of Energy,” City Journal, 8 Mayıs 2025, https://www.city-journal.org/article/artificial-intelligence-energy-electricity-demand.
