Donald Trump yönetimiyle diplomasisine odaklanmışken, İran yakında kuzeybatı sınırında ABD destekli yeni bir jeopolitik yapılanmanın ortaya çıktığını görebilir. Washington, İbrahim Anlaşmaları’nı genişletmeye çalışırken -son yıllarda İsrail’in birkaç Arap devletiyle ilişkilerini normalleştirme anlaşmaları- Tel Aviv, Bakü’yü dahil etme çabalarını artırdı.
Knesset’te Azerbaycan’ın İbrahim Anlaşmaları’na dahil edilmesi çağrısında bulunan bir önergenin ardından, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu’nun ofisi 5 Mart’ta üç ülke arasında “üçlü iş birliği için sağlam bir çerçeve” oluşturmak üzere Washington ile görüşmelerin sürdüğünü duyurdu . Kısa bir süre sonra, 14 Mart’ta, ABD’nin Orta Doğu Özel Temsilcisi Steve Witkoff, Bakü’yü ziyaret etti -bu gezi, yaygın olarak bu daha geniş diplomatik girişimin bir parçası olarak yorumlandı.
Zaten İsrail’in Müslüman dünyasındaki en yakın ortağı olan Azerbaycan, son yıllarda Tel Aviv ile ilişkilerini önemli ölçüde derinleştirdi. Uzun süredir ortaklığı radar altında tutan Bakü, 2023’te İsrail’de bir büyükelçilik açarak ilişkiyi resmileştirdi ; bu, daha önce Hıristiyan bir ulus olan Ermenistan ile Dağlık Karabağ bölgesi üzerindeki çatışmaları bağlamında Müslüman uluslardan destek almak için kaçındığı bir adımdı.
Son 18 ayda Azerbaycan, İsrail’e petrol ihracatını sürdürürken Gazze ve Lübnan’daki İsrail askeri operasyonlarına yönelik eleştirilerden büyük ölçüde kaçındı . Bu destek, Bakü’ye gelişmiş silah akışını sürdüren Tel Aviv’de sıcak bir şekilde karşılandı. Dahası, İsrail Mart ayında Azerbaycan’ın devlet tarafından işletilen petrol ve gaz şirketine Doğu Akdeniz’deki doğal gaz rezervlerini keşfetme lisansı verdi .
Bakü’nün ABD’nin gözüne girme çabası, bölgesel nüfuz
Bu noktada İbrahim Anlaşmaları’na katılmak Azerbaycan’ın çeşitli hedeflere ulaşmasına yardımcı olabilir. Bakü’nün temel amaçlarından biri uzun zamandır ABD’nin ‘Özgürlük Destek Yasası’nın 907. Bölümünün yürürlükten kaldırılmasını sağlamaktır . 1990’ların başında kabul edilen yasa, Ermenistan ile savaşı nedeniyle Azerbaycan’a doğrudan Amerikan yardımı ve silah satışını yasaklıyor. Anlaşmalara taraf olmak Azerbaycan’a Washington’daki imajını yeniden çerçeveleme, odak noktasını Dağlık Karabağ çatışmasının ötesine ve daha geniş bir bölgesel role kaydırma şansı sunuyor.
Ancak ABD desteğinden tam olarak yararlanmak için Bakü’nün önce Ermenistan ile bir barış anlaşması sonuçlandırması gerekiyor. Görüşmeler, Azerbaycan’ın Nahçıvan topraklarına engelsiz bir kara bağlantısı olan Zangazur Koridoru’nu geliştirme konusundaki ısrarı nedeniyle sekteye uğradı. ‘Özgürlük Destek Yasası’nın 907. Bölümünü sona erdirmek için Bakü’nün ya bu talepten vazgeçmesi ya da diplomatik veya askeri yollarla Erivan’a baskıyı artırması gerekebilir.
Aynı zamanda İsrail, Washington tarafından desteklenen çok taraflı şemsiye altında Azerbaycan ile uzun süredir devam eden, ancak büyük ölçüde gizli olan güvenlik iş birliğini kurumsallaştırmayı hedefliyor. İbrahim Anlaşmaları çerçevesinin bir parçası olarak, imzacıların Negev Forumu’na katılmaları bekleniyor . Bu forum, İsrail ile Arap ortakları arasında diplomatik, ekonomik ve güvenlik iş birliğini teşvik etmek için 2022’de başlatılan bölgesel bir platform. İsrail, İran’ı birincil güvenlik tehdidi olarak gördüğünden, Bakü bu bağlamda hayati bir rol oynayabilir. Potansiyel olarak istihbarat toplama ve gözetleme operasyonlarını kolaylaştırırken, İran’ın önemli Azeri nüfusuna erişim sağlar ve Tahran’ın Güney Kafkasya’daki etkisini dengeleyebilir.
2023’te, Tahran ile artan gerginliklerin ortasında, o zamanki İsrail dışişleri bakanı Eli Cohen, Bakü ve Tel Aviv’in İran’a karşı “birleşik bir cephe” oluşturma konusunda anlaştıklarını kamuoyuna açıkladı . Bu açıklama, İranlı yetkililerden hızlı bir tepki aldı ve Azerbaycan’ı açıklamalarından uzaklaştırdı. Ancak Bakü Anlaşmalara katılmaya yaklaştıkça, bu güvenlik ortaklığını resmileştirmek ve genişletmek için temel atılabilir. Böyle bir çerçeve, İslam Cumhuriyeti’ni yalnızca Orta Doğu’da değil, giderek artan bir şekilde Güney Kafkasya’da da ABD’nin merkezi odağı olarak etkili bir şekilde pekiştirebilir.
İsrail ayrıca Bakü’nün mevcut yaklaşımını, yani İsrail-Filistin çatışmasından bağımsız olarak iş birliğini derinleştirmeyi, İbrahim Anlaşmaları’na diğer potansiyel katılımcılar için bir model olarak tanıtmayı umuyor. Ekim 2023’te Gazze savaşının patlak vermesinden sonra Anlaşmalar kapsamındaki bölgesel iş birliği planlarını donduran Arap imzacıların aksine , Azerbaycan giderek daha fazla dahil oluyor. Tel Aviv şimdi bu işlemsel etkileşimi Anlaşmalar’a yeni imza atanlar için temel bir ilke haline getirmeye çalışıyor; buna potansiyel olarak Güneydoğu Asya’daki diğer Arap devletleri ve Müslüman çoğunluklu ülkeler de dahil.
İran’ın zor seçimleri
İran, 2020’de İbrahim Anlaşmaları imzalandığındaki sesli muhalefetinin aksine, Azerbaycan’ın olası katılımı konusunda büyük ölçüde sessiz kaldı. İran medyası bu olasılığa pek dikkat etmedi ve yetkililer kamuoyuna açıklama yapmaktan kaçındı. Bu ölçülü sessizlik kısmen Tahran’ın Washington ile yaptığı hassas nükleer müzakerelerle açıklanabilir ; bu müzakereler Trump yönetimiyle daha fazla gerginlik yaratma konusunda ihtiyatı körüklemiş olabilir.
Ayrıca, Azerbaycan ve İran arasındaki ilişkiler , bölgesel istikrar ve ekonomik iş birliğine yönelik ortak ilgiyle yönlendirilen, yıllarca süren gerginliğin ardından son zamanlarda toparlanma belirtileri gösterdi . İran Cumhurbaşkanı Mesud Pezeshkian, 28 Nisan’da Bakü’ye resmi bir ziyaret gerçekleştirdi ; Azerbaycan’a karşı herhangi bir saldırgan hareket, İran’ın kaçınmak istediği bir sonuç olan çözülmeyi tehlikeye atabilir. Pezeshkian, Bakü’deyken özellikle “iki ülke tüm sorunları müzakereler yoluyla birlikte çözebilir… ve birbirimizin toprak bütünlüğüne karşılıklı saygı göstererek ilişkileri güçlendirebilir” dedi ve ekledi: “Başkalarının bizi birbirimize düşürmesine izin vermemeliyiz.” Bir haftadan biraz fazla bir süre sonra, Netanyahu tarihi bir ziyaret için Bakü’ye varacaktı; ancak gezi nihayetinde ertelendi ; iddiaya göre bir Türk üst uçuşunun reddedilmesi nedeniyle.
Azerbaycan’ın artan bölgesel nüfuzunu fark eden Tahran, stratejisini yeniden ayarlıyor gibi görünüyor; kuzeybatı komşusunu İsrail ile ilişkilerini azaltmaya zorlayamayacağının farkında. Bunun yerine İran, gelişen jeopolitik manzarada ilerlerken Bakü ile çalışan bir ilişkiyi sürdürmeye çalışarak pragmatik bir yaklaşım seçiyor gibi görünüyor. Bu bağlamda Tahran, düzenleme ulusal güvenliğine acil bir tehdit oluşturmadığı sürece Azerbaycan’ın İbrahim Anlaşmaları’na olası katılımı konusunda kamuoyunda sessizliğini sürdürecek gibi görünüyor.
Buna paralel olarak İran , özellikle Zangazur Koridoru projesinin olası başlatılmasına yanıt olarak Ermenistan ile ortaklığını güçlendiriyor . Tahran, Ermenistan’a kara erişimini keseceği için uzun süredir bu çabaya karşı çıkıyor. Mart ayında Erivan’a yaptığı resmi ziyarette İran Dışişleri Bakanı Abbas Araghchi, Ermeni topraklarından geçen bir “koridora” karşı kesin pozisyon alınmasını beyan etti. Ertesi ay, Nisan ayında, Ermeni ve İran özel kuvvetleri sınır boyunca ortak tatbikatlar gerçekleştirdi . Ayrıca, iki tarafın kapsamlı bir stratejik ortaklık anlaşmasını sonuçlandırdığı bildiriliyor ve bu da İran’ın Ermenistan ile mevcut sınırının korunması konusundaki duruşunu daha da belirginleştiriyor.
Sonuç olarak, Bakü Tel Aviv ve Washington’a yaklaştıkça -ve Tahran Erivan’la bağlarını sağlamlaştırdıkça- Güney Kafkasya, İran ve ABD liderliğindeki bölgesel koalisyonlar arasındaki daha geniş mücadelede bir başka kritik fay hattı haline geliyor. Şimdilik, İran’ın kısıtlanması nükleer diplomasisi ve jeopolitik pragmatizmi tarafından şekillendirilen taktiksel bir hesaplamayı yansıtıyor. Ancak İbrahim Anlaşmaları genişledikçe ve Azerbaycan’ın batı için stratejik değeri derinleştikçe, İslam Cumhuriyeti yaklaşımını yeniden kalibre etmek zorunda kalabilir -ya da Güney Kafkasya’da kenara itilme riskiyle karşı karşıya kalabilir.
